پیش درآمدی بر شناخت دستگاه همایون در موسیقی ایران

موسیقی اصیل ایرانی برآمده از دل قرون ، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نامهای موسیقی سنتی ایرانی و نیز موسیقی دستگاهی شناخته می شود. دستگاه همایون ،  یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه نغمه ها و آوازهایی است که سینه به سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین تر از همیشه به گوش می رسد. دستگاه همایون چنانچه از نام آن بر می آید ، به مفهوم فرخنده و مبارک است . حس زیبای دستگاه همایون ، احساسی با وقار و شاهانه است و به واسطه استفاده از یک گام خاص بالارونده و پایین رونده ، در میان دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی بسیار منحصر به فرد می باشد.

تاریخچه دستگاه همایون

بطور کل می توان گفت که موسیقی میراثی است اصیل که سینه به سینه و نسل به نسل به دست ما رسیده است . در ریشه شناسی نام دستگاه همایون ، هماگون نیز خوانده می شود که به معنای خجسته و فرخنده است . عبدالقادر مراغی از موسیقیدانان قرن نهم هجری ، دستگاه همایون را به عنوان یکی از شعبات بیست و چهارگانه موسیقی برشمرده است ، اما موسیقیدانان امروزی این نظریه را از دیدگاه فواصل آن شعبه و آنچه که در دستگاه همایون در جریان است یکی نمی دانند. بنابراین نمی توان آن را نخستین سرمنشا تاریخچه همایون دانست .

معرفی دستگاه همایون

در بیان ساده تعریف دستگاه موسیقی می توان گفت دستگاه ها مجموعه ای از توالی پرده های مختلف هستند که بر مبنای منطقی درونی با یکدیگر پیوند خورده و احساس خاصی را منتقل می سازند . دستگاه همایون از جمله دستگاه های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و زمزمه های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می شوند . در موسیقی زورخانه ای نیز از دستگاه موسیقی همایون استفاده می شود که این از ویژگیهای منحصر به فرد این دستگاه موسیقی است . دستگاه همایون با دستگاه شور از لحاظ فواصل دانگ اول ارتباطی نزدیک دارد . همچنین با دستگاه های نوا ، سه گاه ، چهار گاه نیز به واسطه پرده گردانی گوشه های دیگر خود دارای وجوه اشتراک است . آواز شوشتری و آواز بیات اصفهانی در زیرمجموعه و از ملحقات دستگاه همایون می باشند . در شناخت دستگاه همایون همین بس که بزرگان موسیقی آن را تداوم زندگی ، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید خوانده اند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون ، آن را ” دستگاه عشاق ” می نامند چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد . در حقیقت موسیقی دستگاه همایون بسیار غمگین اما باشکوه است. استاد روح الله خالقی نیز دستگاه همایون را ” باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا ” وصف نموده است.

ساختار موسیقیایی دستگاه همایون چگونه است ؟

گام در دستگاه همایون با گام دستگاه شور اندکی نزدیکی دارد. با این تفاوت که گام همایون در درجه سوم از گام شور در همین درجه ، نیم پرده بالاتر بوده و در همین نت حالت همایون بیان می گردد. از آنجا که نت شاهد همایون در درجه دوم است و از چند نت زیرگام برای اجرای آواز استفاده می شود ، پس حالت صعود محسوسی ندارد و از این جهت نیز مانند گام شور پایین رونده است .

موسیقیدانان دستگاه همایون را از لحاظ فواصل و دانگ ها به دستگاه موسیقی سه گاه نیز شبیه می دانند. فاصله چیزی است که موجب اختلاف میان دو آوای موسیقیایی می گردد و شنونده را قادر به تشخیص آن می کند .  از نظر ساختارشناسی دستگاه همایون ، دانگ های گام همایون یکسان نیستند زیرا دانگ اول همایون از یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک و دانگ دوم همایون از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل شده اند .دستگاه همایون از لحاظ پرده گردانی نیز با دستگاه موسیقی چهارگاه بی شباهت نیست. در گام ششم دستگاه همایون با افزودن نیم پرده به نت ششم و کم کردن ربع پرده از نت پنجم تداعی کننده برخی از گوشه های دستگاه چهارگاه است که عکس همین عمل در دستگاه چهارگاه امکان پذیر است و به گذر از چهارگاه به همایون منتهی می شود . دستگاه همایون از منظر مرکب خوانی ( یعنی ورود به دستگاه های موسیقی دیگر ) نیز همانند دستگاه شور و دستگاه سه گاه است . امروزه فرود کامل دستگاه همایون با رهنمودهای اساتید بزرگی مانند استاد وزیری و استاد روح الله خالقی جنبه های علمی بیشتری یافته و فرودهای کامل در دستگاه همایون براساس تئوری موسیقی اصیل ایرانی شکل گرفته اند . در برخی آلات موسیقی مانند سنتور کوک ساز در دستگاه موسیقی شور و همایون و نیز آواز بیات اصفهان که خود نیز از ملحقات دستگاه همایون است یکسان است . کوک همایون برای تار و سه تار نیز مانند کوک آواز بیات اصفهانی و همچنین آواز ابوعطا است .